E penn kentañ an trede milved e sav un tamm stad ennon o vezañ unan eus ar re o deus desket brezhoneg war varlenn o mamm. Abalamour da se, ha dre ma ’z on eskob unan eus eskoptioù Breizh, e kav din ez eo mat ha poent mont e kendiviz gant ar wazed hag ar maouezed zo tomm o c’halon ouzh sevenadur Breizh hiriv an deiz, ur sevenadur a ranker derc’hel dezhañ e blas,ur plas a-zoare er vuhez a-vremañ hag a zo oc’h en em zigeriñ muioc’h-mui d’ar bed a-bezh.

     Heuliañ a ran, en ur ober se, skwer istorek heverk ar Pab Yann-Baol II, en doa roet o flas da sevenadur ha da beurheñvelder Breizh, pa zeuas da Santez-Anna-Gwened e 1996. Da geñver an darvoud-se em eus merzet, a gav din, ar sin e oa un dra bennak o cheñch en darempredoù etre an Iliz ha dihun ar Vretoned.

    A-eeun en em lakan ivez gant ar gouelioù bras zo bet lidet, nevez zo, e Landreger, da geñver seizh-kantvet deiz-ha-bloaz marv Sant Erwan, beleg hag eil-patrom Breizh.

1-Hor gwrizioù

Un hent hir gant an Aviel

    N’eus ket keit-se c’hoazh e oa e Breizh liammoù start etre ar feiz kristen hag ar sevenadur, ar ger-mañ o talvezout amañ un doare dibar da vezañ, soubet en ur gevridigezh diouti he-unan. Bez hon oa hon doareoù deomp-ni, n’eo ket hepken d’en em vagañ,d’en em wiskañ,d’en em vodañ, met ivez da gomz, da zañsal, da bediñ Doue, da enoriñ hon tud tremenet. Distabilaet eo bet ar vuhez kempouez-se e-pad ur pennad amzer. Koulskoude e weler o tiwan ul lañs nevez.

    Degasomp soñj, da gentañ, eus hon istor. Embannet eo bet an Aviel e Naoned hag e Roazon adalek an trede kantved gant Galianromaned. Ha goude-se, adalek ar pempvet kantvet, er peurrest eus an Arvorig, gant Bretoned deuet eus an tu all da Vor-Breizh, heñchet gant o renerien relijiel ha politikel. Ar re-mañ a grouas ur rouedad parrezioù dre ar vro a-bezh. Lod eus ar venec’h-se a zeuas da vezañ eskibien, ar re a vo anvet diwezhatoc’h diazezourien santel ar feiz kristen e Breizh.Gant ar Seizh Sant brudet-se e c’heller menegiñ Sant Melan evit Roazon ha Sant Felis evit Naoned, an eskibien c’halianroman o deus diazezet an daou eskopti-se.

    Ouzhpenn hon diazezourien santel hon eus-ni un niver bras a sent lec’hel, ez eus bet savet en enor dezho chapelioù diniver a gaera hor bro (ur mil bennak er Mor-bihan,hep kontañ an tri-c’hant iliz parrez).Un devezh pardon en unan eus hor chapelioù zo un devezh a levenez hag ur chañs speredel ha denel.Ar sant a enorer a vez alies unan lec’hel, dianav-tre. Met eñv eo an hini en deus hadet an Aviel er c’horn-bro-se. Dle omp dezhañ eus ar feiz a vevomp anezhi.

    E Breizh abaoe ma ‘z eus anezhi he deus ar feiz laket da sevel e penn pellañ kornôg Europa ur glad relijiel dibar a ilizoù, chapelioù, feunteunioù ha kalvarioù, en deus kemmet a-hed ar c’hantvedoù, en ur zegemerout aes levezonioù deuet eus ar bed a-bezh.

    E brezhoneg eo e veze lavaret ar feiz-se e-lec’h ma veze komzet hor yezh, betek kreiz an XXvet kantved.

En amzer nevez-tremenet

    A-zivout ar yezh end-eeun, an Aotrou ’n Eskob Graveran, eskob Kemper ha Leon d’ar mare-se, aet da Roma da welout ar Pab Pi IX, ad limina apostolorum, e 1847, a glevas hemañ o lavarout dezhañ : « Dalc’hit, dalc’hit, evel da vammennoù ho taoulagad, d’ar yezh kozh-se a ziwall ho feiz ». E-pad un ugent vloaz bennak, etre1865 ha 1884, ez eus bet embannet ur gelaouenn sizhuniek e brezhoneg penn-da-benn dezhi an titl arouezius « Feiz ha Breiz ». Studiet e veze enni kement kudenn a c’helle dedennañ tud a-ziwar ar maez tomm o c’halon ouzh o douar, o feiz katolik, o yezh, o Iliz.
    E Breizh-Izel e veze lavaret aes a-walc’h : « Ar brezoneg hag ar feiz zo breur ha c’hoar e Breiz ».

    Dont a reas ar gelaouenn er maez en-dro etre 1899 ha 1943. Renet e voe e-pad pell gant an aotrou beleg Yann-Vari Perrot ha prederiañ a rae muioc’h war an dañjerioù a lake dija en arvar yezh, feiz ha peurheñvelder ar Vretoned. Heñvel e oa e eskoptioù Sant-Brieg ha Gwened, gant kelaouennoù all, evel « Dihuna », krouet gant Loeiz Herrieu evit brezhonegerien Bro-Wened.

    Chomet eo tomm eskibien Kemper, Sant-Brieg ha Gwened ouzh ar brezhoneg betek ar bloavezhioù goude an eil brezel bed. Etre an daou vrezel, nemet er c’hêrioù bras, e veze graet ar c’hatekiz hag ar prezegennoù e brezhoneg. Un doareenn sakr zo stag ouzh ar brezhoneg hag a zo un elfenn naturel eus ene ar Vretoned, a soñje barzh meur Enez Groe Yann-Ber Kalloc’h.

    Ar brezhoneg zo bet implijet dreist-holl gant ar veleien evit sevel levrioù relijiel ur c’halz anezho.Ur skipailh en em dolpas, en hon eskopti, dindan renerezh Jerom Buleon da gentañ, hini Augustin Guillevic goude-se. Implijout a raent ar gwenedeg, met labourat a raent ivez evit tostaat ar rannyezhoù etrezo ha mont war-du ur yezh unvan.

    An aotrou beleg Pier Ar Gov a grouas ar benvegoù (yezhadur, geriaouegoù, poelladennoù) evit studial ar yezh ’barzh ar c’hloerdioù. Re all a gasas da benn un dastumadenn nevez eus kanennoù brezhoneg an eskopti, zo bet embannet meur a wech. Teatr brezhoneg Santez Anna a reas berzh gant Job Er Bayon,dreist-holl a-raok ar c’hentañ brezel bed.

    E 1927 e teuas er maez ar misal latin-brezhoneg « Livr pedenneu, Overen ha Gospereu ». Kalz eus ar veleien hag a oa donezonet-kaer, a savas kanennoù, sonennoù, kontadennoù. Lod all a droas oberennoù eus broioù all. Ar gelaouenn « Dihunamb » a roe harp dezho hag a embanne an oberennoù.

Hiriv

    Pardon Santez-Anna-Gwened a zalc’h dre vras e aergelc’h breizhek. D’ar 26 a viz Gouere 1954, e voe gouestlet Breizh da Galon Mari, gant Kardinal Arc’heskob Roazon hag ar pevar eskob all eus hor bro en-dro dezhañ. Da geñver ar blegenn-se e kasas ar Pab Pi XII ur gemennadenn war-eeun dre skingomz, klozet gant ur bedenn e brezhoneg.

    E Landreger ivez, da geñver pardon Sant Erwan, e veze hag e vez c’hoazh implijet ar brezhoneg.

    E-touesk hor c’henvroidi, tud evel René de Chateaubriant, ar vreudeur Lamennais, an Tad Lebret, a veze atav stad enno o tiskleriañ e oant Katoliked ha Bretoned.

    Pa zeuas ar Pab Yann-Baol II da Santez-Anna-Gwened e 1996, e voe merket mat ivez al liv katolik ha breizhek. Lidet e voe an oferenn en ur reiñ o flas da sevenadur Breizh ha d’ar brezhoneg. En e brezegenn en deus Hon Tad Santel ar Pab meneget e brezhoneg, en o yezh orin, ar c’homzoù bet lavaret gant Santez Anna da Iwan Nikolazig.

    Start kenañ eo bet eta e-pad pell amzer al liamm etre an daou fed-se : bezañ Breton hag en em ziskleriañ katolik.Ur perzh dibar eus hor peurheñvelder e oa al liamm-se _ul liamm hag ez eus anezhañ a-nevez amañ hag a-hont _, ar brezhoneg o vezañ, en un doare, ar c‘hevre e-barzh ar c’houblad.

II-An troc’h trumm er bloavezhioù 50

Ur fed a-vern

    Un troc’h trumm a c’hoarvezas er bloavezioù 50, daoust ma’z eus bet eus ar gudenn kerkent ha fin an naontekvet kantved gant kelenn ar galleg en holl skolioù, ha goude-se an difenn da gomz brezhoneg enno, dindan boan da vezañ kastizet. Dav eo derc’hel soñj ivez e teue an troc’h-se d’ar mare ma tivroe ar re yaouank a-vil-vern war-du rannvroioù all pe war-du broioù estren: ar brezhoneg, a soñje an dud, _ kement a vezh a oa enno gantañ _ne c’helle nemet herzel outo da ober o zreuz er gevredigezh.
    En ur bern familhoù, ne veze ket komzet brezhoneg kén d’ar vugale, ar pezh en deus degaset cheñchamentoù bras e pastorelezh hon eskoptioù. Ker stank eo bet ar familhoù oc’h ober evel-se ma ne oa ket mui, koulz lavaret, a re yaouank brezhonegerien a-vihanik. Aet eo diwar wel hêred ur yezh a dremene ez naturel a rummad da rummad.

Ur youl bolitikel ?

    Daoust ha n’eo ket bet mennet an dra-se a-ratozh-kaer gant ur guchennad dalc’hidi eus ur Republik unan, dirannadus ha laik, betek en he yezh ? Divizet e oa bet marv ar brezhoneg abaoe pell amzer. Unan eus ar spisañ diskleradurioù hag a ziskouez kement-se zo bet distaget d’an 19 a viz Gouere 1925, gant Anatole de Monzie a oa, en deiz-se, en e garg a vinistr an Deskadurezh-Stad, oc’h igoriñ Ti Breizh en Diskouezadeg Hollvedel. Hag evel ministr eo e tisklerias groñs : « Evit ma vo unvan ar yezh er Frañs, e rank ar brezhoneg mont da get ».
    En ul linenn e oa dastumet ur gelennadurezh a-bezh : hini ur Stad kreizennet hag unvanus a zisplije dezhi e vefe meur a yezh ha meur a sevenadur en he rannvroioù, ha ne felle dezhi anavout nemet ur yezh evel benveg unvanour.

    Politikerien all n‘o deus ket manket da zegas soñj en-dro, diwezhatoc’h, eus ar forc’hadenn-se en anv un dogmategezh a ziskouez bezañ, da vihanañ hiriv an deiz, reut ha diamzeret. Al lod muiañ atav eus ar gelennerien, re ar skolioù-Stad koulz ha re ar skolioù katolik, a asantas kemer perzh e jeu ar galloud, hep klask en em soñjal re, war a seblant.

Dilerc’hioù

    Ilizoù hon eskoptioù a rankas en em ober diouzh ar stad nevez-se. Ehanañ a reas ar veleien da gatekizañ ha da brezeg e brezhoneg, el lec’hioù zoken ma ne oa ket ret. Ne veze graet gant ar brezhoneg kén, nemet ur wech an amzer, e-barzh un nebeut santualioù dibabet, da geñver pardon ur chapel pe ur birc’hirinded bennak.

    D’ar mare-se ivez e oa bet renevezet don an deologiezh hag ar c’hatekizañ ha ganto an doare da lavarout kement a denn d’ar feiz. Lod eus ar veleien hag a oa brezhonegerien n’o doa ket ar benvegoù menoziañ evit mont da heul an emdroadur-se. Lod anezho koulskoude a stagas gant ar studi hag an enklask. Evit ar veleien yaouank eus ar mare-se, ne oant ket evit komz brezhoneg, pe neuze fallik a-walc’h, rak ne oant ket bet stummet evit se nag er gêr nag er c’hloerdi.

    Derc’hel a raemp soñj ivez, e don hon emskiant, mui pe vui, eus diroudoù a oa bet e-pad ar brezel, hag hol lake diaes evit difenn kement a denne da Vreizh.

    War ar memes tro eta ez eo bet dilezet ar brezhoneg koulz war dachenn ar relijion ha war hini ar vuhez foran. Perak avat, n’ouzer ket c’hoazh en un doare resis ha klok, pell ac’hano.

Lod a zalc’h mat, koulskoude

    E-pad ar bloavezhioù poanius-se e kendalc’has emsaverien zo, ha ne vezent ket komprenet mat atav, da labourat gant kalon evit sevenadur Breizh (sonerezh, istor, yezh, savadurioù kaer ar vro, sportoù Breizh, hag all). Kevredigezhioù kozh pe nevez savet a vodas an nerzhioù, a roas lañs da raktresoù, a anzaver hiriv pegen reizh e oant.

    War al lañs-se o deus beleien, seurezed ha laiked kemeret perzh el labour : n’eus nemet soñjal el lazoù-kanañ, er c’helc’hioù keltiek, er bagadoù. Ma ’z int bet savet alies diwar bolontez un den ez int bet degemeret mat er parrezioù. Ouzhpenn bezañ savetaet ur glad prizius-dreist o deus an holl dud-se roet an tu da sevenadur Breizh da zont war-wel e-kreiz ur gevredigezh kemmet, al lodenn vrasañ eus an dud o vezañ hiviziken o chom e kêr. Bez e oa irvi digor evit an amzer da zont.

Suite